Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwrüniň öňünde duran beýik işleri durmuşa geçirmekde ýaşlaryň zähmetine we döredijilik güýjüne aýratyn ynam bildirilýär. Arkadag Serdarly bagtyýar ýaşlar ýylynda hormatly Prezidentimiziň başlangyjy boýunça bu egsilmez güýji Watanymyzyň mundan beýläkki gülläp ösüşine gönükdirmek ugrunda uly tagallalar edilip, häzirki döwürde ýaşlary ylyma we döredijilige ugrukdyrmak işleri giň gerimde alnyp barylýar. Ylym – bu ynsana tebigat tarapyndan peşgeş berlen döredijilik ukybynyň iň ýokary basgançaklarynyň biri. Jemgyýetde ylymly adamlaryň sany köp boldugyça, Watanymyzyň kuwwaty, at-abraýy, milletiň aň-paýhas derejesi şonça-da ýokary bolýar. Türkmen milletiniň ylym, onuň adam durmuşynda tutýan orny, şeýle-de ylmyň ynsan kalby bilen baglanyşygy babatynda öz garaýyşlary bar. Ýurdumyzyň röwşen geljeginiň ýaş nesliň bilim we ylmy başarnyklaryna bagly bolup durýandygyny nazara alsak, onda ynsan aňynyň we köňlüniň has çuň gatlaklary bilen bagly ylym baradaky oý-pikirler, garaýyşlar bilen ýakyndan tanyşlyk belli bir derejede ýaşlaryň bu dünýäniň täsinliklerine gyzyklanmalarynyň artmagyna ýardam berer.

Soňky döwürde ynsanyň döretmek ukybyny ykdysady ösüşleriň çeşmesine öwürmek meselelerine ylmy jemgyýetçiliginiň gyzyklanmalarynyň has-da artmagy onda ägirt uly özgerdiji güýjüň jemlenendigi bilen baglanyşyklydyr. Sebäbi döredijilik islendik işiň netijeliligini kesgitleýän ululyk bolup durýar.

Döredijilik – kämillige uzaýan ýol

Gadymy döwürlerden häzirki güne çenli adam beýnisiniň döretmek ukyby alymlarda uly gyzyklanma döredýär. Döredijilik ynsanyň ynsan bolmagynda aýgytlaýjy orny eýelemek bilen, ol adamzat jemgyýetiniň öňegidişli ösüşini üpjün eden we häzirki döwürde-de şol wezipäni ýerine ýetirmegi dowam etdirýän tebigy güýçleriň biridir. Ylmy edebiýatlarda «ýokdan bar etmek, ýaratmak, emele getirmek, esaslandyrmak» döredijilik ýagdaýyny häsiýetlendirýän ahwallar hökmünde häsiýetlendirilýär. Umumy manyda ol täze bir zadyň emele getirilmegini ýa-da bar bolanynyň kämilleşdirilmegini aňladýar. Häzirki döwürde adamyň beýnisiniň gurluşyny we işleýşini öwrenmegiň esasynda döredilen kompýuterler ýa-da tehnologik taýdan çylşyrymly önümçiliklere giňden ornaşdyrylýan robotlar hem ynsanyň döredijilik kuwwatynyň nobatdaky dabaralanmasy bolup, onuň çägi bolmadyk dünýädigini äşgär edýär.

Edebiýat we sungat döredijiligiň has aýdyň ýüze çykmasy bolsa-da, tebigatyň sahylyk bilen eçilen bu barlygy adam durmuşynyň beýleki ugurlarynda-da öz beýanyny tapmagy onuň köpöwüşginliliginden habar berýär. Mazmunyna has çuň düşünmek üçin onuň gündelik durmuşymyzda gabat gelýän taraplaryna ser salsak, maksada laýyk bolar. Mysal üçin, öý hojalygyny dolandyrmakda, çaga terbiýesinde, galyberse-de, tagam taýýarlanylanda döredijilik ukyplarymyzyň paýy aýratyndyr. Çaga kimdir birine öýkünmek, köplenç halatda gyzyň ejesine, ogluň atasyna öýkünmegi arkaly döredijilik älemine ilkinji gadamlaryny basýar. Şu ýerde, uly ýoluň ilkinji ädimlerden başlanyşy ýaly, bu barlygyň baş sakasynyň maşgaladan başlanýandygyny we bu ugurda özleşdirilen ýönekeýje başarnyklaryň tutuş ömre uzap gidýändigini bellesek ýerlikli bolar. Bu aýratynlyklar bir hakykaty aýan edýär: döredijiligiň bar ýerinde hemişe kämillik bar. Hemişe özüňi taraşlap, ýonup ýörmelidigi barada Gurbannazar şahyryň döreden setirleri kämillik ýoluny saýlanlar üçin şygar bolup ýaňlanýar.

Kämillik – bu beýikleriň ýoly. Beýiklik başgalara getirýän haýryň, peýdaň derejesi bilen ölçelýär. Beýikligiň syry şunda. Başgalara gerekli bolmak ynsan tebigatynyň aýrylmaz bölegi, onuň ýetmezçiligi ömrüň manysyz ötmegine getirýär. Şu sebäpden häzirki güne çenli müňlerçe, milliardlarça ynsanlar ötüp-geçen-de bolsa, olaryň arasynda diňe il-güni, Watany üçin haýyrly işleri bitiren şahsyýetleriň taryhda yz galdyrmaklary kanunalaýyk ýagdaýdyr.

Bakylyga ymtylmak hem ynsan ähline mahsus häsiýetleriň biri. Şahsy bähbitler unudylyp, köpçüligiň bähbitlerinden ugur almak bilen bitirilen işler çäkli ynsan ömri ahyrlandan soň hem ýaşamagyny dowam edýär, bitirilen işler hemişe ýatlanylýar. Beýik akyldar şahyrymyz Magtymguly Pyragynyň ahlaklylyga, dostluga, watansöýüjilige çagyrýan gymmatly eserleriniň indi üç asyr bari öz ähmiýetini ýitirmän, gaýta, biziň günlerimizde täze öwüşgine eýe bolmagy munuň şeýledigini aňryýany tassyklaýar. Ynha, kämilligiň ynsan ömrüni ebedileşdirmekdäki orny, haýyra gulluk etmegiň beýik nusgasy!

Döredijilik ukybynyň esasynda bir zadyň özgerdilmegi, kämilleşdirilmegi ony amala aşyrýan ynsanyň hem kämilleşmegine getirýär. Onuň netijesinde bolup geçýän özgerişlikler döredijiniň diňe bir aň-paýhas derejesiniň artmagyna täsir etmän, eýsem, gözýetiminiň giňemeginde, durmuşa täze göz bilen garamagynda hem özüniň beýanyny tapýar. Gadymy pelsepeçi alymyň: «Bildigimçe köp zady bilmeýändigime gözüm ýetýär» diýen jümleleri dünýäniň entek gatlary açylmadyk syrlarynyň kändiginden habar berýär. Bu hakykat ynsan tebigaty babatda hem dogrudyr.

Hormat-sylaga mynasyp bolmak ynsan islegleriniň naýbaşylarynyň biri. Bu dogabitdi islegi kanagatlandyrmagyň ýoluny her kim özüçe saýlaýar. Biri ilhalar, mert ogul-gyzlary ýetişdirmek bilen il arasynda tanalýan bolsa, başga biri haýsy-da bolsa bir hünärde ussatlyga ýetmek arkaly, ýene-de biri ylymda eden açyşy bilen at alýar. Mahlasy, ynsan durmuşynyň köptaraply bolşy ýaly, kämilleşmegiň ýollary-da dürli-dürli.

Ylym – döredijiligiň iň ýokary basgançagy

«Türkmen diliniň düşündirişli sözlüginde» ylym iki manyda häsiýetlendirilýär. Birinjisi, ylym tebigatyň, jemgyýetiň we pikirlenmäniň ösüşindäki kanunalaýyklyklar hakyndaky bilimler ulgamy we daşky dünýä täsir ediş ýollary, şeýle hem bilimleriň aýry-aýry pudaklary hökmünde aňladylyp, onda ylmyň nämedigine we ugurlaryna umumy häsiýetnama berilýär. Adamyň okamak ýa-da durmuş tejribesi arkaly alan bilimi, sowady, düşünjesi hökmündäki beýleki kesgitlemesinde ylma nädip ýetilýändigi, ýagny haýsy ýol, haýsy serişdeler arkaly amala aşyrylýandygy äşgär bolýar. Ikinji aňlatmada bir kanunalaýyklyga göz ýetirmek bolýar: ylym – uzak menzilleri nazarlaýan ýol bolup, ony her kimiň özi gözlemeli, özi tapmaly, özi geçmeli.

Sözüň öz eýesine meňzeýşi ýaly, gözlenilýän zat hem seniň kimdigiňi häsiýetlendirýär, şol arkaly seniň kimdigiňe baha berilýär. Türkmençilikde «Nan gözlän nan tapar, ylym gözlän ylym tapar» diýlip ýöne ýere aýdylmaýar. Halk içinde Mäne baba ady bilen meşhur bolan Abusagyt Abulhaýyryň tekrarlaýşy ýaly, ylym «tapylýança gözlenýän, ýetilýänçä ýörelýän» ýol. Ýetilenden soň, tapylandan soňra ony beýlekiler bilen paýlaşmak bu ýoluň hökmany şertleriniň biri. Şonda ol hakyky ylym bolýar. Bu ýerde gürrüň, esasan, ylmy gözlegleriň netijesi, şeýle hem halypa-şägirt gatnaşyklary barada barýar. Ylmyň haýsy pudagyna degişlidigine garamazdan, bu netijeler barlag geçirilýän ugurda täzelik bolanda, döwletiň, jemgyýetiň mundan beýläkki ösüşi üçin bähbitli bolanda, köpçülik üçin haýyrly bolanda asyl manysyna eýe bolýar.

Türkmen alymlarynyň ýaş neslini kemala getirmek ugrunda köp işleriň amala aşyrylýan eýýamynda ylmyň ykdysady, durmuş we ahlak taraplaryna seredip geçmek onuň amaly ähmiýetine, şeýle-de onuň ylym bilen meşgullanýanyň – alymyň dünýägaraýşyna we gymmatlyklar ulgamyna edýän täsirine has çuň düşünmäge mümkinçilik berýär.

Ylmyň ykdysady jäheti. Ykdysady ösüşde öňdäki orunlary eýelemegi ylym-bilimi ösüşleriň çeşmesine öwren ýurtlara başardýandygyny dünýä statistikasynyň maglumatlary, şeýle-de geçirilen ylmy barlaglaryň netijeleri aňryýany bilen subut edýär. Mysal üçin, ýaşlaryň hünär bilim derejesiniň 1 göterim ýokarlanmagynyň jan başyna düşýän jemi içerki önümiň ösüş depgininiň 3-5 göterim artmagyna getirýändigi halkara bilermenler tarapyndan bellenilýär. Şeýle-de ykdysady taýdan ösen döwletlerde ykdysadyýetiň ösüş depgininiň 70-80 göteriminiň işgärleriň hünär başarnyklaryny kämilleşdirmegiň hasabyna gazanylýandygy baradaky maglumatlar ylym-bilimiň täze gymmatlygy döredýän serişde bolup durýandygyny görkezýär.

Ylmyň durmuş jäheti. Asyl manysynda ylym jemgyýetçilik ösüşinde täze menzilleri nazarlamakda ygtybarly serişde bolup durýar. Ýüze çykan döwründe bolşy ýaly, biziň günlerimizde-de ylym - hakykat syryna ýetmegiň serişdesi, hakykaty gözleýjiler, ýagny alymlar bolsa kämil ynsan hasaplanýar. Halk arasynda «Ylym almak – iňňe bilen guýy gazan ýalydyr» diýen pähim ýöne ýerden döremän, ol bagry ylym bilen badaşan ynsanyň köp ýyllaryň dowamynda çekýän irginsiz zähmetinden habar berýär. Hakykat, onuň ýüze çykmasy hökmünde ylym bilen bagly gözlegleriň diňe maksat hökmünde kesgitlenmeginiň özi hem «ýol gözleýäniň» eýýäm uly ýola düşmegine, sylag-hormatly, abraýly menzilleri nazarlamagyna getirýär. Saýlap alnan ýola wepalylyk bolsa halypa-şägirt gatnaşyklarynyň dowamatyň dowam bolmagyna, ýetişen şägirtleriň halypanyň ýoluny dowam etdirmeklerine itergi berýär.

Hakyky ylym ruhy päklikden, köňül tämizliginden başlanýar

Ylmyň ahlak jäheti. Aslynda, ahlaklylyk ynsanyň ynsan bolmagynda kesgitleýji orny eýelemek bilen, ol ynsanda näçe köp jemlense, onuň ruhy güýji şonça-da ýokary bolýar. Tutuş adamzat taryhynyň dowamynda alymlar hakykaty gözleýjiler, hakykat ýoluna gönükdiriji täsirli adamlar hasaplanypdyr. Olar beýlekilere hakykatyň syrlaryny aňlatmagy özlerine baş wezipe hökmünde kesgitläpdirler. Bu ýagdaý ylmyň ahlak kämilligine we päkligine ündeýän güýç bolup durýandygyny görkezýär.

Orta asyr alymlarynyň ylyma «kalby janlandyrýan zat» hökmündäki garaýyşlary hakyky ylmyň kalpda döreýändigini tassyklaýar. Görnükli hytaý akyldary Konfusiniň: «Ýüregiň isleýän işi bilen meşgullansaň, hiç wagt işlemeli bolmarsyň» diýen sözleri göwnäp, aňa, kalba geňeşilip edilen işiň onuň eýesi üçin ýeňil bolýandygyny aňladýar. Türkmençilikde «Özüni tanan weli» diýlişi ýaly, kalbyň isleýän zadyna göz ýetirmek, düşünmek özüňi tanamaga tarap ädilen ädimleriň biridir.

Köňül diýlen barlygyň çylşyrymly häsiýeti onuň mazmunyny aýdyňlaşdyrmakda kynçylyk döredýär. Ylym ýoluna köňül beren alymlaryň hiç biriniň kesgitlemesi ony doly häsiýetlendirip bilmeýär. Sebäbi köňlüň tebigatynyň, gelip çykyşynyň we döreýşiniň özi täsinlik. Bu - syrly dünýä. Biz, köplenç halatda,  köňlümizi kalp, ýürek, käbir halatlarda göwün hökmünde kabul edýäris. Irki taryhy döwrüň alymlary köňli ýagtylyk saçýan çyra hökmünde suratlandyrypdyrlar, ruhy barlygy bolsa şol ýagtylygyň, nuruň çeşmesi diýip häsiýetlendiripdirler.

Meşhur rus alymy I.W.Kurçatowa halypasynyň: «Ylym şeýle bir ruhy güýç-kuwwat berer, ol güýji durmuşyň beýleki ugurlarynyň hiç birinden tapyp bilmersiň» diýen ündewleri ylmyň, hakykatdan-da, uly güýçdügini görkezýär. Kynçylyklary ýeňmek, ýagny olara döz gelmek ylym ýoluny saýlanlaryň derejesi bolup, şahyryň: «Kynçylyk ýok, ejizlik bar dünýäde» diýen sözleriniň hakykatdygyna güwä geçýär. Özüň üçin ýönekeýje açyş ýa-da täzelik, goý, ol bilime ýa-da adam gatnaşyklaryna degişli bolsun, ruhy güýç berýär. Ylym hiç bir zada boýun egmeýän wagt diýen barlygy ýeňmegiň hem serişdesi bolsa gerek. Biziň günlerimizde-de birnäçe türkmen alymlarynyň atlarynyň halkyň aňynda we kalbynda ýaşap ýörmegi olaryň ylym arkaly açan we köplere ýetiren hakykatynyň netijesi bolmaly.

Ýaşlaryň döredijilik ukyby – ösüşleriň egsilmez çeşmesi

Ýaşlyk döwri - hyjuwyň joşýan, ylhamyň daşýan döwri. Ynsan ömrüniň iň gözel bu döwründe dünýäniň gurluşyna akyl ýetirmek, durmuşda mynasyp ornuňy tapmak islegi güýçli bolýar. Aň-düşünjeli ömür menziliniň ilkinji duralgasy hem ýaşlykdan başlanýar. Ömrüňi manyly ýaşamaga çalyşmak islegi her birimizi gyzyklandyrýan meseleleriň biri bolup, ýaşlyk döwründe onuň ähmiýeti has-da ýokary bolýar. Ilki bilen bu soragyň aňasty barlyga degişli sorag bolup durýandygyny bellemek bilen, onuň jogabynyň, ilkinji nobatda, kämillige ymtylmak isleginde jemlenendigini ylmyň dürli ugurlarynda geçirilen barlaglaryň netijeleri şaýatlyk edýär.

Häzirki döwürde ýaşlaryň döredijilik ukybyny ýüze çykarmak, ösdürmek bilen bagly meseleler döwlet syýasatynyň ileri tutulýan ugurlarynyň birine öwrüldi. Köplenç halatda bu maksada bilim, ýagny okatmak we öwretmek arkaly ýetilýär. Ykdysady ösüşi üznüksiz üpjün etmek isleýän ýurtlaryň ilkinji nobatda ylym-bilimi ösdürmeklige ünslerini güýçlendirmäge çalyşmaklaryny hut şu deliller bilen düşündirip bolar. Ykdysady ylmyň nukdaýnazaryndan, adam işçi güýjüniň eýesi, ýagny öndüriji güýç hökmünde goşulan gymmaty dörediji bolup çykyş edýär. Sosiologiýa ylmynda ol ýaşaýan jemgyýetiniň agzasy, jemgyýetçilik gatnaşyklaryny döredýän we oňa gatnaşýan subýekt bolup durýar. Oýlanmak, pikirlenmek, netije çykarmak ýaly häsiýetler aň, aňasty barlyk düşünjeleri bilen baglanyşykly bolup, olar psihologiýa ylmy tarapyndan has çuňňur öwrenilýär. Bu ylymlaryň ählisine bir umumylyk mahsus: adam – bu dörediji güýç.

«Ýaşlar barada döwlet syýasaty hakynda» Türkmenistanyň Kanunynyň rejelenen görnüşinde ýaş nesliň ylmy başlangyçlaryna goldaw bermäge gönükdirilen çäreleriň birnäçesiniň göz öňünde tutulmagy Arkadagly Serdarymyzyň daşyna mäkäm jebisleşen ýaşlarymyzyň bagtyýar durmuşyny üpjün etmek ugrunda döwlet tarapyndan uly tagallalaryň edilýändigini görkezýär. Häzirki döwürde ýurdumyzda ýaşlar bilen bagly hereket edýän maksatnamalaryň esasy wezipesi ýokary taýýarlykly ýaş alymlary ýetişdirmekden, ylmy iş ýüzünde ýokary netije berýän döredijilikli önümçilik güýjüne öwürmekden ybaratdyr.

Maýagözel BABAÝEWA,
Türkmenistanyň Zähmet we ilaty durmuş taýdan goramak
ministrliginiň Zähmet gory we iş üpjünçilik müdirliginiň
 başlygynyň orunbasary, ykdysady ylymlaryň kandidaty.