29-njy awgustda şu ýylyň sekiz aýynyň jemlerine bagyşlanyp, sanly ulgam arkaly geçirilen Ministrler Kabinetiniň mejlisinde jemi içerki önümiň ösüş depgininiň 6,3 göterime deň bolandygy bellenildi. Bu makroykdysady görkeziji ykdysady ösüşiň durnukly saklanylýandygyna şaýatlyk etmek bilen, ýurdumyzda hormatly Prezidentimiz tarapyndan üstünlikli amala aşyrylýan döwlet syýasatynyň oňyn netijesidir.

Milli ykdysadyýetiň durnukly ösüşini saklamak boýunça amala aşyrylýan toplumlaýyn çäreler ähli pudakda ýokary netijeleriň gazanylmagyna ýardam berýär. Häzirki döwürde ykdysadyýetiň pudaklarynyň sazlaşykly ösüşini üpjün etmek ýurtda amala aşyrylýan ykdysady syýasatyň wajyp wezipeleriniň biridir. Şunda ýurtda kemala gelen demografik, durmuş we ykdysady şertler bilen bir hatarda, onuň geografik ýerleşişi, tebigy baýlyklaryň gorlary hem ykdysadyýeti ösdürmegiň milli nusgasynyň mazmunyna aýratynlyk berýär. Ykdysady ulgamy dolandyrmakda ulanylýan çemeleşmeler bolsa bu nusganyň häsiýetini kesgitleýär.

Ykdysadyýeti ösdürmegiň milli nusgasyny üstünlikli amala aşyrmak üçin dürli gurallardan, serişdelerden we çemeleşmelerden peýdalanylýar. Maksatnamalaýyn çemeleşme ykdysady ösüşi tizleşdirmegiň netijeli serişdeleriniň biri bolup durýar. Häzirki döwürde sebitleri we pudaklary ösdürmek boýunça kabul edilýän maksatnamalaryň giň toplumy diňe bir olarda ösüşi üpjün etmäge däl, eýsem, olaryň arasynda sazlaşykly gatnaşyklary ýola goýmaga, netijede, has ýokary depginli ösüşi gazanmaga hem itergi berýär. Hut şeýle özara baglanyşygyň gazanylmagy şu ýylyň ýanwar – awgust aýlarynda, geçen ýylyň degişli döwri bilen deňeşdirilende, senagat pudagynda 1,5 göterim, gurluşykda 7 göterim, ulag-aragatnaşyk pudagynda 11 göterim, söwdada 9,8 göterim, oba hojalygynda 4,9 göterim, hyzmatlar ulgamynda 8,4 göterim ösüşiň üpjün edilmegine ýardam berdi. Jemi içerki önümde ulag we aragatnaşygyň, söwdanyň, hyzmatlaryň beýleki görnüşleriniň paýy hem ýokarlanýar. Munuň özi, bir tarapdan, ýurdumyzda hyzmatlar bazarynyň ösdürilýändigini tassyklaýan bolsa, beýleki tarapdan, ösüş we özgertmeler syýasatynyň üstünliklerini äşgär edýär.

Ykdysady ösüşiň makroykdysady görkezijileri seljerilende, jemi öndürilen önümiň ösüşine baha bermek zerurdyr. Bu görkeziji, ilkinji nobatda, kesgitli döwrüň dowamynda ýerli öndürijiler tarapyndan öndürilen önümleriň we hyzmatlaryň jemi gymmatyny, ýagny ýerine ýetirilýän işleriň netijeliligini görkezýär. Şu ýylyň sekiz aýynda, 2024-nji ýylyň degişli döwri bilen deňeşdirilende, jemi öndürilen önümiň 9,9 göterim artmagy ýerli önümçiligiň kuwwatyndan habar berýär. Mundan başga-da, soňky birnäçe ýyllaryň dowamynda bu görkezijiniň ýokarlanmagy goşulan gymmata salynýan salgytlary töleýjileriň sanynyň artýandygyna hem şaýatlyk edýär. Salgytlaryň Döwlet býujetiniň girdejiler böleginiň esasy çeşmesini emele getirýändigini nazara alsak, onda jemi öndürilen önümiň depginli ösüşiniň beýleki makroykdysady görkezijilere hem täsir edýändigine göz ýetirmek bolýar. Bu görkezijiniň aýratyn baglanyşygyny anyk sanlar bilen tassyklap bolar: hasabat döwründe Döwlet býujetiniň girdeji böleginiň meýilnamasy 100 göterim, çykdajy böleginiň meýilnamasy 97,4 göterim ýerine ýetirildi.

Mejlisde bölek satuw haryt dolanyşygynyň, daşary söwda dolanyşygynyň ösüş meýline eýe bolandygy bellenildi. Bölek satuw haryt dolanyşygy ilatyň pul girdejilerini harytlara çalyşmak arkaly ýüze çykýan gatnaşyklardyr. Ol satylan harytlaryň umumy mukdaryny görkezýär. Bu görkeziji şahsy islegleri kanagatlandyrmak maksady bilen satyn alynýan harytlardan ybaratdyr. Şunda girdejileriň esasy böleginiň sarp ediş çykdajylaryna öwrülip, ýene-de ykdysady ulgama dolanyp gelmegi kanunalaýyk ýagdaýdyr. Sarp edilýän harytlaryň umumy möçberiniň artmagy ilatyň ýaşaýyş derejesini häsiýetlendirýän görkezijileriň biri bolup, onuň seljermesi maşgalanyň sarp ediş sebediniň düzümini anyklamaga hem mümkinçilik berýär. Geçen ýylyň degişli döwri bilen deňeşdirilende, ýanwar – awgust aýlarynda bölek satuw haryt dolanyşygynyň 13,1 göterim artmagy ilatyň sarp edişiniň derejesiniň ýokarlanýandygyna güwä geçýär.

Gaýtadan işleýän senagaty we hyzmatlar bazaryny ösdürmegiň hasabyna ykdysadyýetiň durnukly ösüşini gazanmak häzirki döwürde amala aşyrylýan ykdysady syýasatyň ileri tutulýan ugry bolup durýar. Şunuň bilen baglylykda, eksportyň düzümini köpugurly ösdürmek, ýurdumyzda öndürilýän harytlaryň iberilýän ugurlaryny hem artdyrmak “Türkmenistanyň 2021-2030-njy ýyllar üçin daşary söwda Strategiýasynyň” esasy mazmunyny düzýär. Daşary söwda ulgamynyň ösdürilmeginde täzeçe çemeleşmeleriň ulanylmagy, ilkinji nobatda, onuň makroykdysady görkezijilere uly täsirini ýetirýändigi bilen baglanyşyklydyr. Mysal üçin, “Türkmenistanda öndürildi” diýen nyşanly öndürilen önümleriň daşarky bazarlara çykarylmagy ýerli öndürijilerimizi bäsdeşlige ukyply önümleri has-da köp öndürmäge höweslendirýär. Netijede, ykdysady ösüşiň netijeliligini görkezýän iki sany görkezijiniň - jemi içerki önümiň we jemi öndürilen önümiň möçberi artýar. Mundan başga-da, söwda gatnaşyklarynyň oňyn netijeleri önümçiligiň yzygiderli döwrebaplaşdyrylmagynda, işgärleriň hünär başarnyklarynyň ýokarlanmagynda, täze iş orunlarynyň döredilmeginde aýdyň beýanyny tapýar. Şeýlelikde, daşary söwda ulgamy ýurduň ykdysady we durmuş taýdan ösüşine oňyn täsirini ýetirýär.

Eksportyň köpugurly ösüşi ykdysadyýetiň ýagdaýyny häsiýetlendirýän görkezijileriň biridir. Mejlisde, geçen ýylyň degişli döwri bilen deňeşdirilende, hasabat döwründe daşary söwda dolanyşygynyň 5,5 göterim ýokarlanandygy bellenildi. Bu statistik maglumat sarp edijileriň barha artýan isleglerini kanagatlandyrýan önümleriň öndürilýändiginden, şeýle hem daşary söwda gatnaşyklarynyň barha ösdürilýändiginden habar berýär. Söwda sergileriniň, ýöriteleşdirilen simpoziumlaryň, amaly maslahatlaryň, beýleki ugurdaş çäreleriň  guralmagy, häzirki döwürde Russiýada, Belarusda, Türkiýede we Hytaýda ýerleşýän ilçihanalaryň ýanynda hereket edýän söwda öýleriniň alyp barýan işleri döwletara söwda gatnaşyklarynyň has-da işjeňleşmegine ýardam berýär.

Milli ykdysadyýetiň köpugurly ösdürilmeginiň netijesinde, ýurdumyzyň eksportynyň düzüminde dokma we himiýa senagatlarynyň önümleriniň möçberi artýar. Hasabat döwründe Dokma senagaty ministrligi boýunça önüm öndürmegiň ösüş depgini 104,2 göterim üpjün edildi. Geçen ýylyň degişli döwri bilen deňeşdirilende, nah ýüplügiň önümçiligi 116,6 göterime, nah matalaryň önümçiligi 122,7 göterime, gön önümleriň önümçiligi 116 göterime deň boldy. Bu maglumatlar eksportyň düzüminde gaýtadan işlenen önümleriň möçberiniň artýandygyna şaýatlyk etmek bilen, ýurdumyzyň eksport kuwwatyny mundan beýläk-de pugtalandyrmakda uly mümkinçilikleriň bardygyny hem tassyklaýar.

Daşary ýurtlara iberilýän haryt toparlarynyň köp görnüşli we hilli bolmagy  ýurdumyzyň daşary söwda gatnaşyklaryny täze derejä çykarmaga mümkinçilik berýär. Milli ykdysadyýetimize maýa goýumlaryň köp möçberde çekilmegi, türkmen işewürleriniň eksporta gönükdirilen we importy çalyşýan önümleri öndürmegi ykdysady ösüşde täze mümkinçilikleri açýar. Hasabat döwründe düýpli maýa goýumlaryň möçberiniň, geçen ýylyň degişli döwri bilen deňeşdirilende, 10,8 göterim artmagy täze gurulýan we durky täzelenýän önümçilik we durmuş maksatly binalardyr desgalaryň sanynyň köpelýändigini alamatlandyrýar.

Häzirki döwürde ýurdumyzyň önümçilik we söwda kuwwatyny artdyrmakda türkmen işewürleriniň mümkinçiliklerini has doly açmaga hem-de ulanmaga aýratyn ähmiýet berilýär. Mejlisde hormatly Prezidentimiziň ilaty azyk önümleri bilen yzygider üpjün etmekde ykdysadyýetiň hususy böleginiň kuwwatyny mundan beýläk-de pugtalandyrmak barada beren tabşyryklary döwrüň möhüm meselelerini çözmekde telekeçiligiň uly güýç bolup durýandygyna şaýatlyk edýär. Kiçi we orta telekeçilige ýardam bermek we olary ösdürmek çäreleriniň döwlet syýasatynyň iň möhüm ugurlarynyň hatarynda kesgitlenmegi, ilkinji nobatda, hususy ulgamyň  bazaryň çalt üýtgäp durýan isleglerine gysga wagtda we çeýe seslenmäge ukyplydygy bilen baglanyşyklydyr. Döwlet tarapyndan döredilýän salgyt we karz ýeňillikleri bolsa telekeçiligiň uly depginde ösmegine, onuň dürli ugurlarynyň, özbaşdak iş bilen meşgullanýanlaryň sanynyň köpelmegine ýardam berýär. Türkmenistanda iş bilen meşgullanýanlaryň 75 göterimine golaýynyň döwlete dahylly däl ulgamda zähmet çekmegi hususyýetçiligiň döwlet ösüş strategiýasyny amala aşyrmakda mümkinçilikleriniň uludygyny görkezýär.

                                                                                                                                                                                                                                                                      Maýagözel BABAÝEWA,

Türkmenistanyň Zähmet we ilaty durmuş taýdan goramak 

ministrliginiň Zähmet gory we iş üpjünçilik müdirliginiň

baş hünärmeni, ykdysady ylymlaryň kandidaty.